„Zniszczenie Nowogrodu przez Iwana III”. Obraz pędzla Klaudiusza Lebiediewa. Republika Nowogrodzka pozostawała w stosunku lennym do Korony Królestwa Polskiego związana osobą brata Jagiełły Lingwenem
Po śmierci Władysława II Jagiełły królem Polski został jego najstarszy syn Władysław III Warneńczyk (ur. 31.X.1424 r., zm. 10.XI.1444). Niespełna 10-letni królewicz został koronowany 25 lipca 1434 roku, dzięki poparciu mądrego i wpływowego biskupa krakowskiego, księdza kardynała Zbigniewa Oleśnickiego.
Przez kilka lat w jego imieniu rządy sprawowała Rada Opiekuńcza i regent w osobie tegoż kardynała - znamienitej i zasłużonej dla kraju postaci, ale mającej wielu wrogów wśród możnych. Na tronie Litwy Władysław nie zasiadł, wielkim księciem litewskim obwołano jego młodszego brata Kazimierza Jagiellończyka. W momencie wstąpienia na tron Władysława III toczyła się wojna polsko-krzyżacka, którą zakończył w 1435 r. pokój w Brześciu Kujawskim.
Natomiast po 4 latach, w 1439 r., w Nowym Mieście Korczynie zawiązała się konfederacja pod przywództwem niejakiego Spytka z Melsztyna, możnowładcy z Małopolski. Owi konfederaci postanowili zamanifestować swój sprzeciw wobec dziesięciny oraz wzrostu roli duchownych w życiu państwa. Wojna domowa została zakończona dzięki zdecydowanej postawie biskupa Oleśnickiego. W bitwie pod Grotnikami wojska konfederatów zostały pokonane, a sam Spytko poniósł śmierć.
Cenotaf Władysława Warneńczyka na polu bitwy pod Warną
17 VII 1440 r. Władysław III został także królem Węgier, liczących bardzo na pomoc Polski w obronie przed zagrażającej im islamskiej Turcji. W Polsce nieobecnego króla zastąpili dwaj namiestnicy, którzy wkrótce popadli w konflikt, co sprawiło, że państwu groził poważny kryzys. Przez pierwsze dwa lata pobytu na Węgrzech Władysław III musiał rywalizować z Elżbietą – wdową po zmarłym władcy czeskim i węgierskim, Albrechcie II, która chciała osadzić na tronie swego nowo narodzonego syna, Władysława Pogrobowca. Zwaśnione strony pogodził papież Eugeniusz IV, który również przedstawił Władysławowi III plan powstrzymania potęgi tureckiej.
Realizację tego planu rozpoczął młody król Polski i Węgier w 1443 r. zbrojną wyprawą przeciwko Turcji, zakończoną zwycięstwem i 10-letnim rozejmem w Segedynie. Jednak za usilną namową legata papieskiego Juliana Cesariniego (obiecał on pomoc floty burgundzkiej i weneckiej, co okazało się obietnicą bez pokrycia), dwudziestoletni król zerwał rozejm, po czym w 1444 r. poprowadził przeciw Turcji źle przygotowaną krucjatę chrześcijańską.
Władysław III Warneńczyk (1434 – 1444)
25-tysięczna armia złożona z oddziałów polskich, węgierskich i wołoskich, po początkowych sukcesach poniosła sromotną klęskę 10.XI.1444 r. w bitwie pod Warną nad Morzem Czarnym. Król prawdopodobnie zginął w tej bitwie, przez co zwiemy go Warneńczykiem. Ponieważ nie odnaleziono ciała (a było łatwo rozpoznawalne, bo u jednej ze stóp Władysław miał 6 palców), snuto domniemania o istnieniu (w niewoli lub ukryciu) żywego Warneńczyka. Ów stan niepewności był na rękę opozycyjnym do Jagiellonów niektórym możnowładcom polskim, jednak choć z powodu konfliktu doszło do 3-letniego bezkrólewia, ukoronowano wreszcie 25.VI.1447 r. jako króla Polski wielkiego księcia litewskiego Kazimierza Jagiellończyka (1427-1492).
Kazimierz IV Andrzej Jagiellończyk przeszedł do historii jako jeden z najaktywniejszych polskich władców. Za jego panowania Korona, pokonując zakon krzyżacki w wojnie trzynastoletniej, odzyskała – po 158 latach – Pomorze Gdańskie, a dynastia Jagiellonów stała się jednym z czołowych domów panujących w Europie.
Zdecydowany przeciwnik magnaterii, przyczynił się m.in. do wzmocnienia znaczenia Sejmu i sejmików. Jednakowoż uwikłanie Polski i Litwy w długotrwałe walki z Krzyżakami osłabiło ochronę wschodnich terytoriów, co wykorzystywali władcy potężniejącego Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Szczególnie skutecznym w tym dziele był książę Iwan III (1440-1505), zwany Wielkim i Srogim. Zjednoczył on wiele ziem ruskich wokół księstwa moskiewskiego, wysunął też pretensje terytorialne wobec ziem Litwy. Gdy zaatakował Nowogród Wielki, król Kazimierz IV Jagiellończyk nie był w stanie udzielić pomocy obleganemu miastu, w wyniku czego 14 stycznia 1478 r. „Moskwicini” wchłonęli tę specyficzną wówczas kupiecką „republikę”.
Iwan III Srogi - Słowo „srogi”, „groźny” nie oznaczało tyranii, lecz wyrażało ideał cara.
W 1480 r. Srogi ostatecznie uwolnił Moskwę od resztek władzy Wielkiej Ordy Tatarskiej, co uznaje się za umowny koniec 250-letniej niewoli mongolskiej, zapoczątkowanej klęską nad Kałką. Poślubiwszy zaś księżniczkę z Konstantynopola, Zoe Paleolog*, przyjął do herbu dwugłowego orła bizantyńskiego i począł występować w roli dziedzica cesarstwa wschodniego i samodzierżcy Wszech Rusi.
W 1482 r. Iwan III Srogi zorganizował wielki najazd Tatarów krymskich na ziemie Rusi objęte litewskim panowaniem, w wyniku czego spaleniu uległ m.in. Kijów. Po śmierci króla Kazimierza Jagiellończyka, w 1492 roku, tenże kniaź rozpoczął wojnę z Wielkim Księstwem Litewskim.
W styczniu 1493 roku po raz pierwszy użył w korespondencji do księcia Aleksandra Jagiellończyka** określenia siebie jako "gosudara wszystkiej Rusi", co adresat wykpił. Zacięty w nienawiści, srogi Iwan montował anty jagiellońską koalicję, przyciągając do współpracy chana krymskiego Mengli-Gireja, króla węgierskiego Macieja Korwina i hospodara mołdawskiego Stefana. W tym samym celu nawiązał stosunki dyplomatyczne z cesarską dynastią Habsburgów.
Aleksander Jagiellończyk i Helena Moskiewska wielka księżna litewska i tytularna królowa Polski księżna Rusi, księżniczka Moskwy, córka wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III i Zofii (Zoe) Paleolog o bizantyjskich korzeniach
Moskwicini nie przebierali w środkach dla zagrabiania cudzych terytoriów: przekupstwo, zdrada, intryga, inspirowanie do bratobójczych walk, siłowe wreszcie zmuszanie książąt do uległości, były stosowane nagminnie. Ruscy kniazie zaś, osamotnieni, nie byli w stanie przeciwdziałać przemocy, przy czym wielu z nich przyjmowało pozycje nawet swoistej nadgorliwości, czynnie pomagając agresorom w wyrywaniu Litwinom kolejnych kąsków ruskiej ziemi. Iwan III Srogi wymusił w 1494 r. na Litwie traktat cynicznie nazwany „wiecznym pokojem”, który akceptował „nowe nabytki” Moskwician. Mało tego, dyplomaci litewscy zgodzili się na używanie przez Iwana Srogiego tytułu wielkiego księcia całej Rusi - sądzili naiwnie, że tą kokieteryjną uległością zgaszą apetyt żarłocznego Iwana. No więc – nomen omen - srodze się pomylili, bo ani Srogi się nie nasycił, ani jego następcy, szczególnie psychopatyczny wnuk Iwan Groźny, który za parę dziesięcioleci pójdzie śladami dziadka i przyjmie tytuł cara Wszechrusi.
Wracając zaś do traktatu z 1494 r., Iwan III widząc ślepą determinację Aleksandra Jagiellończyka w normowaniu z nim stosunków, wcisnął mu za żonę swoją córkę Helenę z przykazaniem, aby ta pozostała przy wierze przodków. Zgodnie z niecnym zamierzeniem, niedługo potem ów zabieg stał się pretekstem do wzniecenia w 1500 roku nowej wojny, tym razem „w obronie” rzekomo dyskryminowanego na Litwie prawosławia. Wojna ta była początkiem długiej, bo trwającej trzy stulecia, serii zbrojnych konfliktów polsko-moskiewskich.
Adam JERSCHINA
_____________________________________________
*) Zoe (Zofia) Paleolog, druga żona Iwana III Srogiego, była ostatnią przedstawicielką dynastii panującej do 1453 roku w Konstantynopolu. Ów mariaż był pretekstem do przyjęcia przez Rosję dwugłowego orła jako herbu oraz do „nobilitacji” Moskwy na „trzeci Rzym” (po Rzymie i Konstantynopolu). Na polecenie Iwana III rozbudowano Kreml, zaś świętego Jerzego na koniu przyjęto za herb stolicy księstwa - Moskwy.
**) Aleksander Jagiellończyk (1461-1506) – od 20.VII.1492 wielki książę litewski, od 1501 król Polski; czwarty syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Habsburskiej, po śmierci ojca objął władzę nad Wielkim Księstwem Litewskim, co równoznaczne było z zerwaniem unii personalnej pomiędzy Litwą i Koroną.
