Taki widok na przesławny Dniepr rozpościera się ze wzgórz, na których leży Rżyszczew
Rżyszczów – tak powszechnie nazywają dziś malownicze miasteczko, leżące na niezwykle wysokich zboczach prawego brzegu Dniepru, w odległości 80 km od stolicy Ukrainy.
Z dawien dawna jego wody omywają przybrzeżne wysokie stromizny, które były świadkami przeróżnych historycznych wydarzeń odbywających się na tej pradawnej ziemi.
O pochodzeniu nazwy miasteczka Rżyszczów (wcześniejsza pisownia w źródłach polskich Rzyszczów) naukowcy wysuwają kilka wersji. Jedni twierdzą, iż jest to nazwa pochodząca od starosłowiańskiego terminu „rożyszcze” oznaczającego żyto. I rzeczywiście gromadzono w tym miejscu wielkie ilości żyta ładowanego na łodzie kupieckie, które wyruszały potem w daleki szlak «od Waregów do Greków» Niektórzy są zwolennikami źródłosłowu oznaczającego targ «torgowyszcze», co też wiąże się ze starosłowiańskim określeniem «wżyszcze». Inni zaś mówią, że nazwa ta ma polskie korzenie.
Ceramiczny pomnik kultury trypoliskiej w śródmieściu Rżyszczewa (autor A. Hajdamaka)
Na tych ziemiach w końcu XIX st. ekspedycja kierowana przez Wikentija Chwojkę, odkryła ślady pradawnej unikatowej (4200-2750 p.n.e.) kultury trypolskiej, z którą badacze łączą proces stworzenia podwalin nowoczesnej cywilizacji na terytorium Ukrainy - rozwój technologii rolnych, metalurgii, kształtowanie szczególnego światopoglądu i cech etnograficznych. Uczeni natrafili tu również na zabytki jamowej, czornoleskiej, scytyjskiej, zarubinieckiej i czerniachowskiej kultur archeologicznych.
W czasach Rusi Kijowskiej na terytorium współczesnego Rżyszczewa, na prawym brzegu, wnoszącym się stromo nad Dnieprem, widniał Iwan-Gorod (gród), jedno z kilku takiego rodzaju grodzisk, będących obronnymi rubieżami na wschodnich obrzeżach stołecznego grodu Kijowa.
Pierwsze kronikarskie wspomnienie o południowym przedmieściu Rzyszczewa - Iwan-Gorodzie znajdujemy pod datą 1151 rok, w latopisie hipackim (ipatjewskim).
Będąc jednym z elementów łańcucha osad obronnych, ciągnącego się od Kijowa do podkaniowskiego Rodenia, Iwan-Gorod w ciągu półtora stulecia skutecznie spełniał swoją funkcję obronną, aż do roku 1240, kiedy to mongolsko-tatarskie hordy zniszczyły fortyfikacje linii obronnej Kijowskiego Prawobrzeża.
Muzeum archeologiczno-krajoznawcze w Rżyszczowie
Iwan-Gorod, już nie odrodził się po spaleniu go przez najeźdźców Batyja w 1240 r. Natomiast odbudowano, jak świadczą wykopaliska, inne grodzisko - na lewym brzegu rzeki Ległycz, która dziś rozcina miasto na dwie części. O jego nazwie nie wspominają żadne z kronik, ale być może grodzisko to było praprzodkiem współczesnego Rżyszczewa.
W XV stuleciu Rzyszczów był już niemałym miasteczkiem, który zmieniał niejednego właściciela. Pod koniec stulecia Ukraina przeżywa nową agresję. Siły turecko-tatarskie sunąc na Podole spustoszyły Naddnieprze(w tym też Rzyszczów), o które potem, ponad 100 lat, rywalizowały z Rzeczpospolitą.
Osłabione ziemie Naddnieprza zaczęli zbierać książęta litewscy, a po Unii Lubelskiej (1569 r.) Wołyń, Bracławszczyzna, Kijowszczyzna z ziemiami zadnieprzańskimi i Podlasiem weszły w skład Rzeczpospolitej.
Pierwsze wzmianki o Rzyszczewie pojawiają się w aktach majątkowych polskich właścicieli ziemskich w 1506 roku.
W XVI stuleciu Rzyszczów wymieniany jest w przeróżnych dokumentach już znacznie częściej. W roku 1561 miasteczko wchodzi do województwa wołyńskiego. Później dowiadujemy się, że prawobrzeże rzeki Leglicz było własnością niejakich Kordyszów i jest odnotowane w dokumentach jako „Horodyszcze”. Natomiast tereny lewobrzeżne Leglicza, określane nazwą „Rzyszczów” należały do rodu zamożnych ziemian Chaleckich.
Kościół pw. Świętej Trójcy w Rzyszczowie, na rysunku Napoleona Ordy (ok. 1870 r.)
W 1588 r. żona Kordysza Filona, sprzedała swoją posiadłość Andrzejowi Chaleckiemu. Chaleckich było dwóch: Jerzy i Andrzej. Pierwszy osiadł na części zwanej „Rzyszczów”, drugi - na „Horodyszczu”. W Rzyszczowie, na ziemiach Jerzego, skwapliwie zbudowano ufortyfikowany zamek, a „Horodyszcze” - obniesiono częstokołem.
Ciekawe, że w 1596 r. na tutejszy zamek zawitał poddany cesarza Niemiec Rudolfa II Erich Lasota, odbywający podróż na Zaporoże, z misją zaproszenia Kozaków na służbę do cesarza.
Mijały lat i spadkobierca Andrzeja - Józef Chalecki cały Rzyszczów sprzedał Aleksandrowi Konstantemu Woroniczowi.
A.K. Woronicz (cześnik, podkomorzy kijowski, poseł na sejm) wybudował na wzgórzu nowy zamek (fortecę-cytadelę), informacja o którym w 1627 r. została wniesiona nawet do tzw. "Книги Большому Чертежу" ("Wielkiej mapy Rosji"). W ten sposób Rzyszczów został naniesiony na mapę (obszar zamku stanowił 500 x 250 m2).
W 1630 r. do Rzyszczowa przybył Guillaume Levasseur de Beauplan - francuski inżynier fortyfikator i kartograf. On to sporządził na zamówienie polskich właścicieli posiadłości na Ukrainie, mapę budowli fortyfikacyjnych wzdłuż Dniepru, od Kijowa do Siczy. Dzięki jego pracy, mamy dziś przedstawienie o Rzyszczowskim zamku.
Do roku 1648 - momentu rozpoczęcia wojny narodowo-wyzwoleńczej pod przewodem Bohdana Chmielnickiego Rzyszczów należał do rodziny właścicieli ziemskich Woroniczan.
W czasie wojen Chmielnickiego w 1649 r. Kozacy zajęli Rzyszczów, tworząc tu nawet Sotnię Rżyszczowską, pod dowództwem sotnika Czugaja, która wchodziła w skład Pułku Kaniewskiego.
Jako że w okolicach Rzyszczewa była dogodna konna przeprawa, to miasteczko miało wyjątkowe znaczenie strategiczne. Podczas letnich upałów, Dniepr stawał się płytkim i poniżej Iwan-Gorodu przez piaszczyste mierzeje, na których woda sięgała ledwie po kolana, można było przedostać się końmi na przeciwległy brzeg.
Zakończenie w następnym numerze.
Natalia PRYTUŁA
(starszy pracownik naukowy muzeum archeologiczno-krajoznawczego w Rżyszczowie),
Aleksy JAROSZKIEWICZ
