Młody Piotr Mohyła – był uczestnikiem I (w 1621) zwycięskiej bitwy pod Chocimiem roku przeciwko muzułmańskim najeźdźcom; na płótnie „Obrona polskiego sztandaru pod Chocimiem” (postać w centrum). Juliusz Kossak,1892
W poprzednim odcinku spaceru po Kijowie rozpoczęliśmy zwiedzanie Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, zwanej popularnie „Mohylanką". Jednym z trzech jej twórców był prawosławny metropolita kijowski Piotr Mohyła (1597-1647) - późniejszy święty kościoła prawosławnego, kanonizowany w 1996 roku.
Jako duchowny prawosławny Piotr Mohyła dbał o rozwój prawosławia w granicach Rzeczypospolitej i był zdecydowanym przeciwnikiem zbliżenia z Moskwą. Bolał nad rozdźwiękiem unicko- dyzunickim. Na marginesie - zapomnianą ciekawostką jest fakt, że prawosławna katedra pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego w Lublinie była konsekrowana właśnie przez Piotra Mohyłę w 1633 roku.
Akademia Mohylańska była głównym ośrodkiem intelektualnym Rusi i utrzymała się na Padole do czasów, oczywiście carycy Katarzyny II. Przez ten czas wykształciła rzesze teologów, filozofów, poetów, astronomów, lingwistów i muzyków - jednym słowem elitę, która dała podstawy ukraińskiej tożsamości.
Hetman Jurij Chmielnicki (1641-1685) herbu Abdank
Na "Mohylance" studiował najsłynniejszy filozof ukraiński, a jednocześnie poeta i kompozytor Grzegorz Skoworoda (1722-1794), którego pomnik stoi przed Akademią. Studiowali tu również późniejsi hetmani kozaccy, np. Iwan (Jan) Wyhowski (?-166A), ruski szlachcic, wojewoda kijowski i obywatel Rzeczypospolitej.
To kolejna tragiczna postać w historii stosunków polsko-ukraińskich. Był zaprzyjaźniony z Chmielnickim, któremu zawdzięczał życie dzięki wykupieniu go z niewoli tatarskiej. Przystał do wojska zaporoskiego i pełnił w nim funkcję pisarza generalnego. Po śmierci Chmielnickiego, będąc zwolennikiem porozumienia, podpisał z Rzeczpospolitą tzw. Unię hadziacką (1658), mającą przekształcić Rzeczpospolitą Obojga Narodów w Rzeczpospolitą Trojga Narodów. W jej skład miała wchodzić Korona, Wielkie Księstwo Litewskie oraz Księstwo Ruskie. Szlachta i duchowieństwo zostało zrównane w prawach, zaś starszyźnie kozackiej (ok. 1000 osób) nadano szlachectwo. Umowę zatwierdził Sejm i podpisał król Jan Kazimierz, jednak na skutek szybko zmieniających się okoliczności nie weszła ona praktycznie w życie.
Zaledwie rok później władzę na Naddnieprzańskiej Ukrainie przejął prorosyjski syn Chmielnickiego Jurij, zaś Wyhowski opuścił hetmanat kozacki. Został wojewodą kijowskim i pełnił tę funkcję przez cztery lata. Przyczyny jego śmierci budzą wiele wątpliwości. Wyhowski, któremu zarzucono spisek przeciw Rzeczypospolitej, został z królewskiego rozkazu rozstrzelany. Ponoć prowadził tajne rokowania z Tatarami i Turkami, by zyskać ich wsparcie dla stworzenia nowego niezależnego ukraińskiego państwa. Wina ta jednak nigdy nie została dowiedziona. Prawdopodobnie spotkała go wielka niesprawiedliwość. Zyskał przynajmniej pamięć, dzięki słowom „Wyhowskiego szablą krzywą, mała bawi się dziecina” z tęsknej pieśni o Ukrainie, która weszła na stałe do kanonu polskich pieśni biesiadnych.
Hetman Iwan Mazepa i Król Szwecji Karol XII Wittelsbach po bitwie pod Połtawą (Gustaf Cederström,1879)
Na Akademii Mohylańskiej studiował również syn Bohdana Chmielnickiego - Jurij Chmielnicki (1641-1685) herbu Abdank. Atamanem kozackim został po śmierci ojca, kiedy przy wsparciu Rosji odebrał władzę Iwanowi Wyhowskiemu. Był postacią chwiejną, której głównym atutem było nazwisko. Często zmieniał sojusze, sprzymierzając się a to z Rosją, a to z Rzeczpospolitą, a to z Państwem Osmańskim. W rezultacie wszyscy mieli go za zdrajcę. Nie zyskawszy wśród części kozactwa autorytetu, nie radząc sobie z władzą, w 1663 roku porzucił politykę i wstąpił do klasztoru. Jednak po kilkunastu latach zmienił zdanie i objął hetmanat przy wsparciu sułtana tureckiego, prowadząc jednocześnie potajemne rokowania z Polakami. Ostatecznie został przez Turków pojmany i stracony za zdradę. Zginął marnie i niehonorowo - z woli sułtana został uduszony w twierdzy Kamieniec Podolski, będącej w tym czasie pod panowaniem tureckim.
Kolejnym kozackim hetmanem, który studiował na Mohylance, był Iwan Mazepa (1639-1709). Dla Rosjan zdrajca, dla Ukraińców bohater dążący do utworzenia samodzielnego ukraińskiego państwa, a dla Polaków? Nazywał się Jan Mazepa Kołodyński i pochodził z ruskiej szlachty. Młodość spędził na dworze Jana Kazimierza, gdzie zyskał polor, wiedzę i pozycję. Po śmierci Chmielnickiego w hetmanacie kozackim rozpoczęła się walka o władzę, rozpadł się on na dwie części, położone po dwóch stronach Dniepru - Hetmanat Prawobrzeżny i Hetmanat Lewobrzeżny.
W 1687 roku Mazepa został hetmanem Lewobrzeża, przy silnym wsparciu Rosji. W ramach wdzięczności Mazepa ze swoim wojskiem wspierał cara Piotra I w wojnie rosyjsko-tureckiej. Przy tej okazji włączył pod swoją buławę również Ukrainę Prawobrzeżną. Jednak Car obawiając się wzrostu potęgi kozackiej postanowił zlikwidować władzę hetmańską. W tej sytuacji Mazepa zawarł tajne przymierze z Rzeczpospolitą. Gdy zdrada wyszła na jaw, wojska Piotra I doszczętnie wymordowały mieszkańców Baturyna, ówczesnej stolicy hetmanatu, zaś rosyjska Cerkiew prawosławna nałożyła na Mazepę klątwę, nazywając go zdrajcą prawosławia.
Hetman Iwan (Jan) Wyhowski - ruski szlachcic, wojewoda kijowski i obywatel Rzeczypospolitej
W tej sytuacji podczas wojny rosyjsko szwedzkiej wojska kozackie wsparły Szwedów. Niestety, w decydującej bitwie pod Połtawą (1709) Karol XII poniósł sromotną klęskę i Mazepa musiał uciekać. Zbiegł do Turcji, gdzie po trzech miesiącach zmarł.
Po jego śmierci hetmanem Ukrainy na wychodźstwie został jego przyjaciel z Mohylanki, Pyłyp Orłyk (Filip Orlik, 1672- 1742). Jego matka pochodziła z ruskiej szlachty Małachowskich, ojciec z rodziny czeskiej. Jako człowiek gruntownie wykształcony opracował i napisał na wychodźstwie tzw. „Konstytucję Filipa Orlika", zwaną też „Konstytucją Benderowską", którą dziś uznaje się za pierwszą konstytucję Ukrainy. Ciekawostką jest fakt, że Orłyk po opuszczeniu Turcji przez wiele lat mieszkał we Wrocławiu. Tak więc, ostatni hetman kozacki na wychodźstwie urzędował w granicach Monarchii Habsburskiej.
Na skwerze vis a vis Akademii stoi pomnik Franciszka Skaryny (1490 - 1540). To prawdziwy człowiek renesansu. Humanista, myśliciel, doktor medycyny, tłumacz, wydawca, założyciel drukarni w Wilnie i Pradze. Studiował w Krakowie i Padwie. Bywał gościem na wielu europejskich dworach - w Królewcu u Albrechta Hohenzollerna, w Krakowie u Zygmunta Starego i w Pradze u Ferdynanda I Habsburga.
Filip Orlik - hetman na uchodźstwie. Autor przyjętej w 1711r. Konstytucji Benderskiej - Pacta et Constitutiones legum libertatumqe Exercitus Zaporoviensis (Pakty i konstytucje praw i wolności wojska zaporoskiego)
Choć przez większość życia borykał się z kłopotami finansowymi, w które popadł na skutek długów brata, nie przeszkodziło mu to w ogromnej pracy, jaką wykonał - przetłumaczeniu Biblii na język ruski, zwany też językiem wschodniosłowiańskim, staroukraińskim lub starobiałoruskim.
W dobie renesansu język ruski był językiem urzędowym na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego, a po zawarciu Unii Lubelskiej, również na Ukrainie, czyli w województwach bracławskim, kijowskim i wołyńskim. W podzięce za tę pracę jego pomnik stanął w Kijowie, choć z racji swego urodzenia w Połocku na terenie dzisiejszej Białorusi, uznawany jest dziś za uczonego białoruskiego.
Kompleks budynków Akademii, zajmuje teren pomiędzy ulicą Ilińską, Skoworody i Wołoską. Wchodząc na teren Akademii od strony Placu Kontraktowego, warto skierować się w lewo, by zobaczyć stary korpus Akademii i cerkiew akademicką pw. Zwiastowania NMP.
(Ciąg dalszy nastąpi)
Hanna LITWIN
