Bolesław Krzywoust
U schyłku życia księcia Władysława I Hermana, Polska traciła jednolitość państwową - pomiędzy rokiem 1097 a 1100 synowie Władysława - Zbigniew i Bolesław - przy poparciu możnych obalili palatyna Sieciecha* i wymogli na ojcu podział państwa na dzielnice. Zbigniew otrzymał Wielkopolskę, Kujawy i ziemię sieradzko-łęczycką, Bolesław – Śląsk, Małopolskę i ziemię sandomierską, zaś książę -ojciec zatrzymał dla siebie Mazowsze i formalną władzę zwierzchnią nad wszystkimi księstwami. Gdy Władysław zmarł (4 czerwca 1102 r.), Zbigniew jako najstarszy jego potomek dołączył do swych ziem odziedziczone po ojcu Mazowsze. Zbigniew i Bolesław byli przyrodnimi braćmi – matką starszego była Judyta, córka króla Czech Wratysława II, młodszego: Judyta Maria, córka cesarza Niemiec Henryka III.
Książę Zbigniew (~1070-1113), władca centralnych i północnych ziem Polski, nie cieszył się zbyt długo swoim panowaniem, bo między braćmi zaistniała zgubna dla Zbigniewa niezgoda co do podboju Pomorza. Dążący do jego zagarnięcia Bolesław wygrał zbrojne starcie z bratem i wygnał go z kraju. Ten w 1109 r. uzyskał wprawdzie pomoc króla niemieckiego Henryka V, ale Bolesław odparł interwencję i ukarał brata oślepieniem. Chociaż taką karę stosowano w średniowiecznej Europie wobec buntowniczych możnowładców, to jednak czyn Bolesława popełniony na przyrodnim bracie został odebrany przez społeczeństwo piastowskiej monarchii patrymonialnej jako złamanie zasady solidarności z członkami panującej dynastii, a innymi słowy naruszenie fundamentu porządku publicznego.
Wykorzystał to arcybiskup gnieźnieński Marcin, stronnik Zbigniewa, i nałożył na Bolesława ekskomunikę (klątwę), co miało zwalniać wszystkich poddanych księcia z obowiązku posłuszeństwa. Nastał więc kryzys polityczny, zażegnany jednak pokutą Bolesława, który pościł przez 40 dni, rozdawał jałmużnę ubogim i dary możnym. Według Galla Anonima:„... leżał w popiele i włosiennicy, wśród strumieni łez i łkań, wyrzekł się obcowania i rozmowy z ludźmi”.
Oprócz publicznej pokuty, Bolesław odbył pielgrzymkę do klasztoru swego patrona, św. Idziego, na Węgrzech. Ponadto poczynił bliżej nieokreślone zobowiązania wobec Kościoła, co ostatecznie zdecydowało o zdjęciu z polskiego księcia klątwy. Zbigniew, jeśli wierzyć kronikarzowi, przebaczył bratu i jako mnich usunął się w cień do klasztoru benedyktynów w Tyńcu. Zmarł 8 lipca 1113r.
Książę Bolesław III zwany Krzywoustym (1086-1138), samodzielnie władający Polską od 1107r., układał się z Rusią i Węgrami w celu zerwania zależności politycznej od Niemiec i ich wasala, króla Czech, któremu Polska w momentach słabości politycznych była zmuszona płacić daniny za Śląsk. Zawarte na wschodzie sojusze pozwoliły księciu polskiemu skutecznie chronić państwo przed Niemcami. Umiejętnie wykorzystując spory dynastyczne w Czechach, Bolesław zdołał zapewnić pokój na granicy południowo-zachodniej.
Pierwszą żoną Bolesława Krzywoustego, w latach 1103-1114, była Zbysława Świętopełkówna z dynastii Rurykowiczów, ale i Piastów, jako że jej ojciec Świętopełk II Michał był siostrzeńcem Kazimierza I Odnowiciela – dziadka Bolesława Krzywoustego. Małżeństwo blisko ze sobą spokrewnionych Bolesława i Zbysławy zostało zawarte prawdopodobnie z myślą o przyszłym wsparciu militarnym Bolesława ze strony księcia kijowskiego w walce ze Zbigniewem i jego zwolennikami. Przypieczętowany mariażem sojusz polityczny między Polską i Rusią miał również ograniczyć notoryczne napady książąt halicko-trembowelskich na oba kraje. Do śmierci Zbysławy (1114) między Polską a Księstwem Halicko-Wołyńskim panowały przyjazne stosunki polityczne.
Drugą połowę rządów Bolesław poświęcił na podbój Pomorza. W początkowym okresie samodzielnego panowania w Księstwie Polskim granica północna, przebiegająca wzdłuż rzek Warty i Noteci, nie stanowiła dostatecznej ochrony państwa. W 1113 r. Bolesław, opanowując północne twierdze wzdłuż Noteci, umocnił granicę z Pomorzanami. W kolejnych latach książę przedsięwziął kroki w kierunku podboju Pomorza. Zażegnanie konfliktów ze Świętym Cesarstwem Rzymskim umożliwiło Bolesławowi wcielenie do Księstwa Pomorza Gdańskiego i podporządkowanie Pomorza Zachodniego. Wyprawy wojenne Bolesława, prowadzone w trzech etapach, zakończyły się w latach 20. XII wieku militarnym i politycznym sukcesem. Integrację nowo przyłączonych terenów z pozostałymi ziemiami Bolesława Krzywoustego miała umożliwić chrystianizacja Pomorza i organizacja na tych terenach struktur kościelnych.
Podczas walk na Pomorzu, w Księstwie Polskim doszło do groźnego buntu palatyna Skarbimira z rodu Awdańców. Stłumiono go w 1117 r. przy wydatnej pomocy możnowładcy śląskiego Piotra Włostowica, który został kolejnym palatynem Bolesława. Skarbimir był prawdopodobnie w zmowie z Pomorzanami i wielkim księciem kijowskim Włodzimierzem II Monomachem, który dokonując wcielenia do Rusi Kijowskiej Wołynia wypędził stamtąd księcia Jarosława Świętopełkowicza – szwagra Bolesława Krzywoustego. Jarosław schronił się zrazu na Węgrzech, a następnie w Polsce. Na miejsce Jarosława Monomach posadził syna Romana, a po jego śmierci w 1119r. – młodszego, Andrzeja Dobrego, który w 1120r. zorganizował z Połowcami najazd na ziemie polskie. Rok później Bolesław z wygnanym Jarosławem dokonał odwetowej wyprawy na Czerwień. Tak oto Krzywousty na kilka lat wmieszał się w spory dynastyczne Rurykowiczów.
Na początku lat 20. XII w. książęta ruscy nadal urządzali wespół z Połowcami łupieskie wyprawy na Polskę. Zahamowanie konfliktu Księstwa Polskiego z sąsiednim Księstwem Przemyskim przypisuje się palatynowi Piotrowi Włostowicowi (wżenionemu w rodzinę księcia czernihowskiego), dzięki któremu w 1122r. dokonano skutecznego porwania przemyskiego księcia Wołodara, czym także spodziewano się wzmocnić polskie interesy we Włodzimierzu.
Rok później Krzywousty ponownie zajął się sprawą Wołynia, gdzie chciał przywrócić władzę Jarosławowi. Przedsięwzięta wyprawa, posiłkowana przez siły czeskie, węgierskie, przemyskie i trembowelskie, nie została zakończona sukcesem, bo z zaciętym oporem obleganego Włodzimierza, wspomaganego przez stronników Skarbimira, zbiegła się nagła śmierć księcia Jarosława. Ta nieudana wyprawa zbrojna doprowadziła do zachwiania stosunków polsko-węgiersko-halickich.
Bolesław Krzywousty zmarł 28 X 1138r. zostawiając Polskę podzieloną między czterech synów: Władysława, Bolesława, Mieszka i Henryka. W testamencie, zwanym ustawą sukcesyjną, władca zastrzegł, że część ziem z Krakowem jako stolicą ma być niepodzielna i niedziedziczna (tzw. dzielnica pryncypalno-senioralna), a zarządzana przez kolejnych seniorów; seniorem lub princepsem, jak wtedy po łacinie zwano w Polsce seniora, miał zostawać najstarszy w momencie śmierci dotychczasowego princepsa przedstawiciel dynastii.
Tak więc na początku rozbicia dzielnicowego Polski na tronie krakowskim zasiadł najstarszy syn Krzywoustego, zapisany w historii jako Władysław II Wygnaniec (1105–1159), który otrzymał Śląsk (ze stolicą we Wrocławiu) i ziemię lubuską. Młodsi bracia dostali: Bolesław IV Kędzierzawy (~1122-1173) Mazowsze (ze stolicą w Płocku) i wschodnią część Kujaw, Mieszko III Stary (~1124-1202) zachodnią Wielkopolskę (ze stolicą w Poznaniu), Henryk Sandomierski (~1130-1166) ziemię sandomierską (ze stolicą w Sandomierzu) oraz ziemię lubelską aż po Bug ku północy i wschodowi.
O szlachetnej zapobiegliwości Krzywoustego świadczy zapisanie żonie Salomei tzw. oprawy wdowiej w formie posiadłości ziem sieradzko-łęczyckich. Po jej śmierci ziemie te miały być włączone do dzielnicy pryncypalno-senioralnej. Najmłodszy syn Bolesława Krzywoustego, Kazimierz II, nie został uwzględniony w sukcesji, gdyż urodził się po śmierci ojca bądź na krótko przed nią.
Pomorze Zachodnie jako lenno miało pozostawać pod kontrolą princepsa. Wśród historyków istnieje pogląd, że testament Krzywoustego nie przewidywał dziedziczenia dzielnic przez potomków jego synów. Po ich śmierci miały one zostać włączone do domen princepsa. Późniejsze walki jednak sprawiły, że owa dziedziczność zaistniała.
Najszlachetniejsze nawet testamenty władców rzadko były respektowane - ambicje sukcesorów i uzurpatorów zadawały im często gwałt. Podobnie jak wcześniej w Rusi Kijowskiej, dla Polski nastał czas nasilenia się bratobójczych walk o władzę i bogactwo. Jednak historia pokazała, że nad Wisłą egoizm nie zdominował patriotyzmu tak, jak nad Dnieprem, bo gdy do końca XII stulecia na krakowskim tronie zasiadało tylko czterech książąt, to w Kijowie aż 28 (!).
Również rozbicie dzielnicowe udało się Polakom stosunkowo szybko przezwyciężyć (po niespełna dwóch stuleciach) i scalić oraz uniezależnić Polskę, a nawet doprowadzić ją do mocarstwowej potęgi. Ruś Kijowska natomiast, pod tą czy inną nazwą, ale w świetności jak za czasów Włodzimierz Wielkiego i Jarosława Mądrego, przestała istnieć na zawsze.
CDN
***
*)Palatyn Sieciecha – tu chodzi o zarządcę dworu księcia Władysława I Hermana o nazwisku Sieciech, możnowładcę małopolskiego z rodu Starżów-Toporczyków, który podobnie jak Masław nie należąc do kręgów dynastycznych dążył do jawnego przejęcia władzy w Polsce. Sieciech w okresie pełnienia funkcji palatyna (1080-1100) prawdopodobnie przyczynił się do wygnania króla Bolesława II Szczodrego, zwiększając swoje wpływy na dworze książęcym Władysława I Hermana. Palatyn miał pod sobą dwór księcia i pod nieobecność władcy sprawował najwyższe funkcje wojskowe i państwowe. W ambicjach osiągnięcia godności książęcej Sieciechowi pomagała Judyta Maria - żona Władysława i prawdopodobnie kochanka Sieciecha.
Adam JERSCHINA
adam.jerschina@onet.pl
